Trang phục Triều Lý (1009-1225) - Phần 1

Trang phục Hoàng đế

1) Lễ phục Hoàng đế 

Lễ phục tối cao của vua theo quy tắc cũng như sử sách còn lưu lại tới nay là miện phục (冕服). Trang phục này được dùng vào ngày đăng cơ, các ngày lễ Tết, ngày triều hội, các sự kiện tế lễ linh thiêng...Miện phục bao gồm Mũ Miện và Áo Cổn.

Mũ Bình Thiên (Bình Thiên Quan - 平天冠) hay còn được gọi phổ biến nhất là Mũ Miện tạo nên cụm từ Cổn Miện chỉ lễ phục đế vương.

Hình 1. Ảnh Mũ Miện chụp từ "Tam tài đồ hội"

Hình 2. Mũ Miện của vua Khải Định được lưu giữ tại Bảo tàng Lịch sử Việt Nam

Hình 3. Mũ Miện của Hoàng Đế Vạn Lịch trưng bày tại Bảo tàng Định Lăng

Theo "Lịch triều hiến chương loại chí" của Phan Huy Chú định nghĩa thì :
"Trên mũ này có ván chụp, đằng trước tròn đằng sau vuông, đằng trước sa xuống đằng sau nghếch lên, dài 1 thước 6 tấc, rộng 8 tấc, đằng trước sa xuống 4 tấc, đằng sau sa xuống 3 tấc. Mũ Miện kết hợp với áo Cổn, phía trước và phía sau đều có 12 dây lưu, mỗi dây lưu có 12 viên ngọc, lấy dây tảo để xâu ngọc". Dây lưu là các dây tua rủ xuống được xâu ngọc vào đó.

Đây là mô tả Mũ Miện thời Nguyễn còn mô tả về thời Lý ra sao thì không có ghi chỉ có mấy dòng trong sử sách nhắc đến.

Trong sách "Đại Việt Sử ký Toàn thư" và "Đại Việt Sử lược" có nhắc việc năm 980 Thái hậu Dương Vân Nga đem áo Cổn khoác cho Lê Hoàn đưa ông lên ngôi vua.

Năm 1213, Trần Tự Khánh cướp cung khuyết, Lý Huệ Tông chạy trốn, năm 1215, ông rước Huệ Tông trở về đem trả lại cái Mũ Miện.

Ở đây xin nhấn mạnh Mũ Miện xưa nay mà vua Việt đội không bao giờ là loại có 4 dây lưu như hình dưới mà luôn là loại có 12 dây lưu với 12 viên ngọc gắn trên, loại mũ 4 lưu này chỉ là sản phẩm tưởng tượng của dân gian trong việc chế tác tượng thờ cúng.

Hình 4. Các nhân vật trong phim “Thái sư Trần Thủ Độ” (2013) trong trang phục Triều Lý

Đi kèm với Mũ Miện là Áo Cổn. Áo Cổn (Cổn Phục - 袞服) được cấu tạo cũng rất chặt chẽ.

Hình 5. Áo (Long) Cổn của Hoàng đế nhà Hán (họa sĩ Cao Xuân Minh vẽ)

Hình 6. Áo (Long) Cổn của Hoàng đế nhà Minh

Hình 7. Chân dung hoàng đế Vạn Lịch nhà Minh mặc Áo Cổn, đội Mũ Miện

Hình 8. Cấu tạo của áo (Long) Cổn thời nhà Minh

Hình 9. Hoa văn 12 chương thêu trên áo (Long) Cổn của Hoàng đế nhà Hán

Chú thích:

A. Hoa văn bên phải (mũi tên màu xanh dương)

1. Nhật (mặt trời)

2. Tông di (cốc tế)

3. Tảo (rong)

4. Phủ (rìu)

B. Hoa văn bên trái (mũi tên màu cam)

5. Nguyệt (mặt trăng)

6. Tinh thìn (sao)

7. Long (rồng)

8. Sơn (núi)

9. Hoa trùng (chim trĩ)

10. Hỏa (lửa)

11. Phấn mễ (gạo)

12. Phất (Chữ Á)

               Hình 10. Hoa văn 12 chương thêu trên áo (Long) Cổn của Hoàng đế nhà Minh

Tổng hợp lại sẽ có một bộ Lễ phục Cổn Miện với tính chất "Đại đồng tiểu dị" mặc dù vẫn dựa trên quy tắc chung nhưng Cổn Miện ở mỗi nước Á Đông lại khác nhau.

Hình 12. Cổn Miện của triều Đường, triều Minh (Trung Quốc) và triều Nguyễn (Việt Nam)

Hình 13. Tranh chân dung Cao Ly Thái Tổ Vương Kiến (877 - 943) mặc Cổn Miện

Hình 14. Miện phục của vua Đại Hàn Đế quốc (1897-1910) được phục dựng

Hình 15. Tranh chân dung Tần Thủy Hoàng Doanh Chính mặc Cổn Miện

Hình 16. Phục dựng trang phục Cổn Miện thời Lý Trần dựa theo phù điêu Ngô thị gia bi trong cuốn” Ngàn năm áo mũ” (do họa sĩ Lý Tiệp vẽ)

Hình 18. Ảnh chụp vua Khải Định Nguyễn Phúc Bửu Đảo mặc Cổn Miện.

2) Thường phục Hoàng đế

Như phần trước đã nói mỗi triều đại của nước ta đều bị ảnh hưởng bởi các triều đại tương ứng bên Trung Quốc trong đó có cả trang phục.

Nhà Lý tương ứng với nhà Tống bên Trung Quốc, nên quy chế áo mũ của nhà Lý chịu ảnh hưởng áo mũ của 2 triều Đường - Tống, trong đó có cả thường phục của nhà vua.

Thường phục là trang phục của vua mặc trong những ngày thiết triều, làm việc bình thường, không phải lễ lạc lớn.

Tại Trung Quốc từ đời Đường Thái Tông mới bắt đầu quy định vua mặc hoàng bào lấy màu vàng là màu cao nhất thứ 2 là màu tím (tía), thứ 3 là đỏ, dưới nữa là xanh lá (lục), cuối cùng là xanh biển (xanh).

Nhà Lý cũng xây dựng chế độ phẩm phục tương tự Đường - Tống. Phan Huy Chú trong "Lịch triều hiến chương loại chí" viết : " Bách quan đời Lý - Trần coi màu tía là quý nhất, thứ đến là màu đỏ, màu lục, màu biếc, sau cùng là màu xanh". Có thể thấy sự tương đồng rõ rệt giữa phẩm phục Lý với 2 triều Đường - Tống.

Vì thế có thể luận ra áo thường phục mà vua Lý sử dụng sẽ là Hoàng bào.

Tuy nhiên thời Tống có 2 loại hoàng bào:

Loại 1 là hoàng bào có hoa văn bàn long (rồng cuộn) ở trước ngực và 2 bên vai màu vàng, vốn khá quen mắt với chúng ta nếu ai đã xem phim cổ trang, loại hoàng bào này gần như được phổ biến ở mọi nước quân chủ Á Đông xuyên suốt qua các thời đại.

Hình 19.Tranh chân dung Đường Thái Tông Lý Thế Dân mặc hoàng bào

Hình 20.Tranh chân dung Minh Thái Tổ Chu Nguyên Chương mặc hoàng bào

Dù nhà Đường và nhà Minh cách nhau mấy trăm năm nhưng về cơ bản thiết kế hoàng bào vẫn có sự thống nhất.

Loại 2 là áo bào trơn không có hoa văn, loại này thời Đường - Tống thường được các hoàng đế sử dụng nhưng qua các đời sau thì không còn nữa. 

Màu sắc loại áo bào trơn này cũng đa dạng hơn có thể là màu vàng, đỏ hoặc trắng...

Hình 21.Tranh chân dung Đường Huyền Tông Lý Long Cơ mặc bạch bào

Hình 22.Tranh chân dung Tống Thái Tông Triệu Khuông Nghĩa mặc bạch bào

Hình 23.Tranh chân dung Tống Cao Tông Triệu Cấu mặc xích bào

Dựa vào các quy chế trang phục trên của nhà Tống có thể kết luận thường phục của vua Lý có thể có 2 dạng là hoàng bào và áo bào trơn màu trắng (bạch bào), đỏ (xích bào).

Hình 24.Hình ảnh vua Lý trong trang phục bạch bào

3) Tiện phục Hoàng đế

Tiện phục là trang phục mặc khi không phải làm việc, được nghỉ ngơi. Nhìn chung loại áo mà các quốc gia Á Đông xưa hay mặc chủ yếu là áo có xẻ tà ở 2 bên sườn như áo dài của phụ nữ ngày này. Sự khác biệt của các loại áo chủ yếu ở cái cổ áo.

Trong các loại áo trên thì áo giao lĩnh (Cổ áo đan chéo - có thể gọi là áo vạt chéo cũng đúng) là loại phổ biến nhất chiếm ít nhất 70% trang phục, bạn có thể thấy dạng áo giao lĩnh này ở khắp nơi trong các nước Á Đông.

Dựa theo sử sách như "Lĩnh Ngoại đáp" ( Tống - Chu khứ Phi), "An Nam kỷ lược" ( Tống - Trịnh Tủng)," Văn hiến thông khảo" ( Nguyễn - Mã Đoan Lâm) chép rằng : " Người Giao Chỉ không phân sang hèn, đều búi tóc chuy kế (Búi tó), đi chân đất, vua thường ngày cũng thế, song cài trâm vàng, trên mặc áo sam vàng, dưới mặc thường tía".
a) Áo Sam

Áo Sam của vua Lý không được miêu tả rõ, có điều Lĩnh Ngoại đáp của Chu Khứ Phi lại miêu tả thường dân: "thường ngày phía trên mặc áo Sam đen, cổ tròn bó sát, bốn vạt như áo Bối Tử, gọi là áo Tứ Điên".

Như vậy có thể rút ra kết luận áo Sam mà vua và dân thường thời Lý hay mặc có dạng giống áo Bối Tử bên nhà Tống.

Áo thuộc dạng cổ tròn, tuy nhiên trong sách “Ngàn năm áo mũ”, nhà nghiên cứu Trần Quang Đức cũng đưa ra giả thuyết áo này cũng có thể thuộc dạng giao lĩnh cổ chéo.
b) Thường 裳 (Quần - Váy quây)

Thường là thứ đồ được mặc bên ngoài quần dạng váy, được may từ 6-8 mảnh vải quây lại. Thường ở Trung Quốc từ thời Hán tới Tống được cả Nam nữ mặc, tương tự Việt Nam là thời Lý - Trần - Lê Sơ - Lê Trung hưng cả nam lẫn nữ đều mặc, điểm khác biệt duy nhất là nam mặc nó bên ngoài quần dài hoặc khố còn nữ mặc nó bên ngoài váy.

Quần cũng là tên gọi nôm na của thường, chính vì thế vào thời Minh Mạng nhà Nguyễn khi ra chỉ dụ cấm phụ nữ Bắc mặc váy đụp thì trong sắc lệnh (chữ Hán)

ghi là "Viên thường" - váy quây.

Tổng hợp lại vua Lý trên mặc áo Sam dưới mặc thường thì sẽ có như ảnh dưới.

Hình 25.Phục dựng tiện phục áo vàng thường tía của vua Lý trong "Ngàn năm áo mũ" 
(do họa sĩ Lý Tiệp vẽ).

c) Áo Cừu

"Đại Việt sử ký toàn thư" có ghi năm 1055 vua Lý Thánh Tông nói : "Ta ở trong thâm cung, sưởi than xương thú, mặc áo Hồ Cừu mà còn lạnh đến thế này, huống hồ những kẻ bị giam trong ngục".

Trần Nguyên Đán từng có thơ viết rằng :" Vóc người nhỏ bé ẩn trong chiếc áo Cừu nhẹ".

Điều này chứng tỏ đời Lý - Trần, vua quan nước ta đã có áo Cừu.

Áo Cừu là loại áo chống rét làm từ lông và da, có 2 kiểu là áo ngoài da trong nhồi lông và ngược lại trong da ngoài bọc lông.

Phạm Đình Hổ (Thời Lê Trung hưng) trong Bị khảo - Quyển thượng có ghi rằng : "Cừu là áo da chống rét, sản sinh ở Trung Quốc, có 2 loại, loại sang trọng là Hồ Cừu (Áo lông cáo), Điêu Cừu ( Áo lông chồn), thứ đến là Dương Cừu (Áo lông dê)(...) Áo cừu có 2 kiểu bên trong là da bên ngoài là lông và kiểu bên trong là lông bên ngoài là da,(...) Phía Nam vùng Giang Hoài không có tuyết, ít sương, loại áo Cừu thường mặc là loại bên trong là lông bên ngoài là da. Nước ta cũng vậy"

Chiếc áo mà vị quan mặc bên ngoài chính là áo Cừu có điều loại ngoài bọc lông trong độn da vì thời tiết Trung Quốc mùa đông có tuyết lạnh, nước ta ấm hơn áo Cừu chỉ là áo da bọc lông.

Người sưu tầm: Đỗ Xuân Giang