Cuộc nổi dậy của Lê Văn Khôi,
hay còn được gọi là sự biến thành Phiên An, là một cuộc nổi dậy chống lại triều
đình xảy ra vào thời vua Minh Mạng do Lê Văn Khôi khởi xướng.
Sự kiện này diễn ra từ năm 1833
đến năm 1835 tại thành Bát Quái (còn gọi là thành Quy hay thành Phiên An, Phan
Yên, Sài Côn) và các tỉnh miền Nam Việt Nam.
Hình 1. Đồng Mã Ngụy - nơi chôn
những người bị giết trong sự biến thành Phiên An
Nguồn ảnh: vanhien.vn
1 .Nguyên nhân:
Vua Minh Mạng và Tả quân Lê Văn
Duyệt (1764-1832) vốn có nhiều hiềm khích và tư thù. Minh Mạng tuy ghét, nhưng
không dám làm gì bởi công lao và uy quyền của ông quá lớn.
Cho nên ngay sau khi Lê Văn
Duyệt mất (1832), việc đầu tiên của nhà vua là giành lại quyền lực của mình ở
Gia Định. Cùng năm đó, nhà vua cho bãi bỏ chế độ Tổng trấn, cải ngũ trấn thành
sáu tỉnh (tức Nam Kỳ lục tỉnh, gồm: Phiên An, Biên Hòa, Định Tường, Vĩnh Long,
An Giang, Hà Tiên) trực thuộc vào triều đình Huế, biến thành Gia Định (nơi cai
trị của quan Tổng trấn trước đây) thành trị sở của quan Tổng đốc tỉnh Phiên An.
Tóm thâu quyền lực xong, việc
tiếp theo là nhà vua cắt đặt quan lại vào thay. Trong số đó có ba viên viên
quan vào coi giữ Phiên An, là: Nguyễn Văn Quế (Tổng đốc), Bạch Xuân Nguyên (Bố
chính, họ ngoại vua Minh Mạng), và Nguyễn Chương Đạt (Án sát); đồng thời mật
sai dựng lên vụ án Lê Văn Duyệt.
Theo sách Việt Nam sử lược của
Trần Trọng Kim, “…vốn là người tham lam, tàn ác; nên khi đến làm Bố chính ở
Phiên An, Bạch Xuân Nguyên nói rằng phụng mật chỉ truy xét việc riêng của Lê
Văn Duyệt, rồi đòi hỏi chứng cớ, trị tội bọn tôi tớ của ông Duyệt ngày
trước”(tr. 445).
Nói gọn, nguyên nhân chính của
cuộc khởi nghĩa này, là vì nhà vua muốn làm nhục Lê Văn Duyệt, vì nhân dân Gia
Định bị áp bức và còn vì một số quan chức địa phương cùng một vài thành phần
nhân dân ở đây bị mất quyền lợi và quyền lực…
2. Diễn biến:
2.1. Nổi dậy:
Khi tra án Lê Văn Duyệt, Bạch
Xuân Nguyên đã cho bắt vợ con và những thủ hạ thân tín của Tả quân, trong số
ấy, có Lê Văn Khôi.
Lê Văn Khôi (còn có tên là
Nguyễn Hữu Khôi, Nguyễn Hựu Khôi), người ở Cao Bằng. Do trước đây Khôi khởi
binh chống lại nhà Nguyễn, bị quân triều đình đuổi đánh, mới chạy vào Thanh
Hóa, gặp Lê Văn Duyệt đang làm Kinh lược ở đấy, bèn ra thú. Lê Văn Duyệt tin
dùng cho làm con nuôi, đổi tên họ là Lê Văn Khôi, rồi đem về Gia Định cất nhắc
cho làm đến chức Phó Vệ Úy. (Theo Quốc triều chính biên toát yếu, khi nổi dậy,
Lê Văn Khôi đang giữ chức Tả quân Minh nghĩa Vệ úy).
Cho nên khi Bạch Xuân Nguyên
kiếm cớ hài tội người cha nuôi, và còn bắt giam ông; phần thì tức giận vì chủ
bị nhục mạ, phần thì sợ tội, Lê Văn Khôi bèn mưu với mấy người cùng cánh để
khởi binh chống lại.
Sau khi ngầm liên hệ được với
binh lính bên ngoài, đêm 18 tháng 5 năm Quý Tỵ (1833), ông cùng 27 lính hồi
lương (2) đột nhập dinh Bố Chính giết cả nhà Bạch Xuân Nguyên. Quan Tổng đốc
Nguyễn Văn Quế hay tin vội đem quân đến cứu cũng bị giết nốt (3). Lãnh binh
thành Phiên An là Giả Tiến Chiêm đem hơn 400 quân chống lại nhưng bị thua bỏ
chạy. Còn Án sát Nguyễn Chương Đạt, nhờ có người cho biết trước, nên chạy thoát
được. Được tin khẩn báo, vua Minh Mạng cử ngay Lê Phúc Báo thay Nguyễn Văn Quế
đồng thời điều động khoảng ngàn quân của các tỉnh Bình Định, Phú Yên, Khánh
Hòa, Bình Thuận vào gấp Phiên An để trấn áp.
Hình 2. Gia Định thành
Nguồn ảnh: cuocsongsaigon.vn
2.2. Đánh chiếm Nam Kỳ lục tỉnh:
Lấy
được thành Phiên An, mở cửa nhà tù, thả hết phạm nhân và phát khí giới cho họ.
Lê Văn Khôi bèn tự xưng làm Nguyên súy, phong tặng các tướng và sắp đặt quan
chức cai trị như một triều đình riêng (4). Để có chính nghĩa và có nhiều người
theo, Lê Văn Khôi tuyên bố tôn phò Hoàng tôn Đán (tức Nguyễn Phúc Mỹ Đường, con trai trưởng của Hoàng tử Cảnh).
Sau
đó, Lê Văn Khôi sai Phó tướng Lê Đắc Lực mang quân tiến đánh và chiếm được
thành Biên Hòa. Các quan lại nhà Nguyễn như Thự tuần phủ Võ Quýnh, án sát Lê
Văn Trác, lãnh binh Hồ Kim Truyền đều bỏ chạy.
Phần
tướng Thái Công Triều (được Khôi phong Trung quân) thì mang quân đi đánh chiếm
các tỉnh thành phía Nam. Đêm ngày 7 tháng 6 năm 1833, quân nổi dậy tiến công,
lần lượt chiếm được các tỉnh: Định Tường, Vĩnh Long, An Giang…Cứ thế, chỉ chưa
đầy một tháng cả Nam kỳ lục tỉnh đều thuộc về lực lượng nổi dậy.
Ngày
4 tháng 6 năm 1833, vua Minh Mạng cử tướng Phan Văn Thúy, làm Thảo nghịch hữu
tướng quân, Trương Minh Giảng làm Tham tán cầm đầu đạo Tiền quân, theo đường bộ
tiến vào Gia Định. Cử tướng Tống Phúc Lương làm Thảo nghịch tả tướng quân và
Nguyễn Xuân làm Tham tán, cầm đầu đạo quân thứ hai theo đường thủy vào thẳng
Vĩnh Long, Định Tường, rồi tiến lên thành Phiên An. Vẫn không yên tâm, nhà vua
cử thêm đạo quân thứ ba do tướng Trần Văn Năng làm Bình khấu tướng quân cùng Lê
Đăng Doanh và Nguyễn Văn Trọng cùng làm Tham tán, thống lĩnh 3 vệ quân với 23
chiến thuyền theo đường thủy đến cửa Cần Giờ, để phối hợp với hai đội quân
trên.
Hình 3. Lục tỉnh Nam Kỳ
Nguồn ảnh: nghiencuulichsu.com
2.3. Thất thế:
Ngày 17 tháng 6 năm 1833, trong
khi đạo tiền quân do Phan Văn Thúy chỉ huy mới đến Khánh Hòa, thì Thự tuần phủ
Võ Quýnh cùng các quan quân dưới quyền đã đánh chiếm lại được thành Biên Hòa.
Được tin vui, vua Minh Mạng sai gửi hỏa tốc 20 súng thần công vào chiến trường
Gia Định.
Khoảng trung tuần tháng 7 năm
1833, cả ba đạo quân trên đều vào đến Nam Kỳ. Trước sức mạnh đó, giới Địa chủ,
phú hào các nơi đều dao động, không dám ủng hộ Lê Văn Khôi nữa. Tiếp đó, một
tướng giỏi của ông là Thái Công Triều (5) cũng đầu hàng triều đình, mang quân
về Gia Định đánh lại Lê văn Khôi, khiến lực lượng nổi dậy bị suy yếu nhanh
chóng.
Vì vậy, quân triều đình đã dễ
dàng chiếm lại các tỉnh: ngày 13 tháng 7, lấy lại Định Tường & Vĩnh Long;
ngày 19 tháng 7, lấy lại An Giang & Hà Tiên…Cứ thế, đến trung tuần tháng 8
năm ấy, cả 5 tỉnh (trừ Phiên An) thuộc Nam Kỳ đều đã bị quân triều chiếm lại
hết.
2.4. Cố thủ và thất bại:
Lê Văn Khôi gặp cảnh “lưỡng đầu
thọ địch, thêm binh cô tướng quả, nên truyền lệnh đóng cửa thành cố thủ” (Vương
Hồng Sển, tr. 211), rồi nhờ giáo sĩ phương Tây đi sang cầu viện Xiêm La. Xiêm
La nhân muốn lấn chiếm nước Việt nên nhận lời giúp (sách Hỏi đáp lịch sử Việt
Nam phê: đây là một sai lầm lớn của Khôi, tr. 353). Năm 1834, quân triều đình
đánh bại quân Xiêm. Chiếm lại toàn bộ các tỉnh miền Nam xong, quân triều đình
dồn hết về bao vây thành Phiên An.
Khi thành đang bị vậy ngặt, Lê
Văn Khôi bị bệnh phù thũng mất ở trong thành vào ngày 11 tháng Chạp năm Minh
Mạng thứ 14 (1833. Theo sử gia M. Gaultier, Khôi bị đầu độc). Con trai ông là
Lê Văn Cù (6) mới 7, 8 tuổi được cử lên thay, tướng Nguyễn Văn Trắm (em họ
Khôi) được cử ra chỉ huy quân trong thành…
Dù Lê Văn Khôi đã chết, nhưng
nhờ thành cao hào sâu, quân nổi dậy vẫn giữ được thành cho tới tháng 7 năm Ất
Tỵ (1835). Lúc bấy giờ, hiện trạng rất nguy ngập: Thành bị bao vây dài ngày,
dịch tả hoành hành, súng đạn hư hỏng vơi cạn dần, lương thực tuy nhiều nhưng bị
ẩm mốc, tinh thần và sức lực quân dân đều suy kiệt và ly tán… Cho nên khi quân
triều đình chia làm 8 mũi, tấn công ồ ạt vào thành. Quân nổi dậy chống cự không
nổi, bị thua trận. Đại thắng, các tướng lĩnh lập tức cho đề mấy chữ “Thành
Phiên An đã hạ” trên một lá cờ đỏ, sai quân thay nhau chạy ngựa suốt ngày đêm
về kinh sư báo tiệp.
3.Sau cuộc chiến:
Nhận được tin báo tiệp, vua
Minh Mạng cả mừng, truyền đóng cũi giải 6 trọng phạm (tội chủ mưu) về Huế, gồm:
giáo sĩ Marchand (tức Cố Du. Theo Trương Vĩnh Ký, vị tu sĩ này muốn thủ vai Bá
Đa Lộc thứ hai), Mạch Tấn Giai (Hoa kiều), Nguyễn Văn Hoành, Nguyễn Văn Trắm và
Nguyễn Văn Bột (7). Ngoài ra, còn chém thêm hai người nữa, đó là tướng Thái
Công Triều vá Án sát Nguyễn Chương Dật (bị kêu án lăng trì, nhưng xét công và
vì biết ăn năn nên được giảm án. Theo Vương Hồng Sển, tr. 216).
Số còn lại gồm binh sĩ và người
dân, bất kể già trẻ, gái trai, ở trong thành Phiên An, cả thảy 1.831 đều bị
giết chết và chôn chung một chỗ, gọi là Mả Ngụy hay Mả Biền Tru (8).
Sau khi dẹp yên, năm 1835,
triều thần ở Đô sát viện là Phan Bá Đạt dâng sớ hài tội Lê Văn Duyệt, đã khép
luôn Tả quân vào tội gây nên sự biến ở thành Phiên An. Đọc sớ, vua Minh Mạng dụ
rằng: Ví dù quan cai trị không hèn đốn như Nguyễn Văn Quế, tham tàn như Bạch
Xuân Nguyên, thì chúng nó có ngày làm phản chứ không sao khỏi được. Vì bọn tiêu
hạ của hắn (chỉ Lê Văn Duyệt) toàn là quân hung đồ, quen làm những việc bất
thiện. Chúng nó đã quen thấy hắn dối chúa, lấn trên…(Việt Nam sử lược, tr.
459). Kết cục, Tả quân bị khép bảy tội phải chém, hai tội phải thắt cổ, một tội
phải sung quân; nhưng vì ông Duyệt mất đã lâu nên chỉ cho người truy đoạt quan
tước, sang phẳng mồ mả và dựng lên đấy bia đá trên viết to những chữ: “Quyền
yêm Lê Văn Duyệt phục pháp”xứ” (tức đây chỗ tên lại cái lộng quyền Lê Văn Duyệt
chịu phép nước).
Còn tòa thành cũ là thành Bát
Quái (tức Phiên An, do Olivier de Puymanel xây dựng năm 1870), vì “tội” kiên cố
quá, đã làm hao tổn quân triều đình không ít, nên bị nhà vua sai phá bỏ, cho
xây lại một tòa thành nhỏ hơn, ít kiên cố hơn là Thành Gia Định (hay còn gọi là
Phượng Thành, Phụng Thành).
B. Bàn luận:
Nói về Lê Văn Khôi, M. Gaultier
viết:
“Không như các sử của triều
Nguyễn đã nói Lê Văn Khôi chỉ là một kẻ phiến động tầm thường, có nhiều tham
vọng và vô tư cách. Thực ra, Khôi là một người võ nghệ tuyệt luân, có nhân phẩm
cao quý, có tài giao thiệp, có huyết khí cương cường, có tinh thần hào hiệp,
biết chỉ huy…nên rất được những người chung quanh cảm mến. Nhờ vậy mà sau tiếng
hô của Khôi hàng trăm ngàn gia đình dân chúng miền Nam vùng ngay dậy”…(Dẫn theo
Phạm Văn Sơn, Việt sử tân biên, quyển 4, tr. 352).
Sách tham khảo:
1.
Trần Trọng Kim, Việt Nam sử
lược, Nxb Tân Việt, Sài Gòn, 1968.
2. Vương Hồng Sển, Đồ sành cũ
đất Nam Kỳ và giặc Lê Văn Khôi in trong Khảo
về đồ sứ men lam Huế, Nxb Mỹ thuật, 1994.
3.
Phạm Văn Sơn, Việt sử tân
biên (quyển 4), Tủ sách sử học Việt nam xuất bản, Sài Gòn, 1961.
4.
Nguyễn Phan Quang, Việt Nam
thế kỷ XIX, Nxb. TP. HCM, 2002.
5.
Nhiều người soạn, Địa chí
văn hóa TP. HCM (tập 1), Nxb Tp. HCM, 1987.
6.
Huỳnh Minh, Gia Định xưa,
Nxb Văn hóa-Thông tin in lại năm 2006.
7.
Nhóm Nhân văn trẻ, Hỏi đáp
lịch sử Việt Nam (tập 3), Nxb Trẻ, 2007.
8.
Trịnh Vân Thanh, Thành ngữ
điển tích danh nhân từ điển (tập thượng), Tác giả tự xuất bản, Sài Gòn,
1965.
9.
Nguyễn Q. Thắng và Nguyễn Bá Thế, Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam, Nxb KHXH, Hà Nội, 1992.
10. Nhiều người soạn, (TS. Quách Thu Nguyệt chủ biên) Sài Gòn – TP. HCM, Nxb Trẻ, 2006.
Nhận xét
Đăng nhận xét